Trên thế giới có quá nhiều hình ảnh nụ hôn nổi tiếng như bức tượng Mùa Xuân vĩnh cửu của Rodin hay tấm ảnh người lính đồng minh hôn cô gái Pháp trong ngày giải phóng… Nhưng nụ hôn dậy sóng Việt Nam thời gian gần đây lại là của cụ giáo sư Vũ Khiêu gần trăm tuổi với cô gái 19 tuổi là hoa hậu Kỳ Duyên. Người nhẹ nhất cũng chê cụ hôn phản cảm còn vô khối người dùng những lời lẽ nặng nề hơn. Một số người lấy tấm ảnh TT Obama ôm hôn cô nữ y tá gốc Việt để cám ơn sự đóng góp của cô trong chiến dịch chống bệnh dịch Ebola làm ví dụ về cách hôn chuẩn mực.

Chàng lính đồng mình hôn ngày đình chiến

Tất cả những lùm xùm này làm tôi nhớ lại những trải nghiệm về hôn của mình. Phương Đông và Phương Tây quan niệm hoàn toàn khác nhau về hôn. Trong khi với người Phương Tây, nụ hôn có thể có hai ý nghĩa, nụ hôn trong tình ái và hôn như một hình thức chào hỏi trong giao tiếp, bên cạnh bắt tay, cúi chào hay chạm mũi. Nhưng thực ra trong các chuyện tình cổ điển của phương Tây cũng không bàn nhiều đến hôn. Nụ hôn tình ái như hiện nay, hôn sâu và đắm đuối từng được người Mỹ gọi là “nụ hôn kiểu Pháp”. Cho đến những năm 60 của thế kỷ trước, nụ hôn này vẫn bị cấm đưa lên màn ảnh vì bị cho là gợi dục, không đứng đắn. Nụ hôn thực sự đầu tiên được nói đến trên phim ảnh có lẽ là nụ hôn của Clark Gable với Vivian Leight trong phim Cuốn theo chiều gió, làm bao người mê đắm. Nhưng thực tế khi phóng viên hỏi Clark Gable nghĩ gì khi hôn say đắm một mỹ nhân như vậy trước ống kính của bao người, chàng tài tử thản nhiên bảo: “Tôi chỉ nghĩ đến việc thưởng thức một đĩa bít tết tái thật thơm ngon“, tức là dù chàng còn trai trẻ và Vivian Leight đẹp lộng lẫy nhưng chàng phải nghĩ đến món ăn ưa thích của mình để tạo cảm hứng cho nụ hôn! Không thấy sách báo nào ghi lại nàng Vivian nghĩ gì khi nghe câu trả lời này!

Phương Tây đã vậy, phương Đông còn tệ hơn vì không có truyền thống về hôn. Trong tất cả các chuyện tình từ xưa truyền lại của cả Việt Nam, Trung Quốc, thậm chí cả Kamasutra cũng không nhắc gì đến nụ hôn. Hành vi tình ái cao nhất được ghi lại của người phương Đông hồi ấy chỉ là cầm tay nhau. Trong khuôn khổ đạo Khổng, Tình yêu nam nữ là chủ để cấm kỵ. Trong hôn nhân không ai bàn đến tình yêu mà “cha mẹ đặt đâu con ngồi đấy”. Nghĩa vụ của phụ nữ là phục tùng nhu cầu của đàn ông để sinh con đẻ cái cho nhà chồng. Vợ chồng quan trọng là thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ với nhau, “tương kính như tân” chứ không bàn đến yêu đương nên những cử chỉ tình ái như hôn hay kỹ thuật phòng the chỉ giành cho những phụ nữ không đứng đắn như gái lầu xanh. Vì thế việc Nguyễn Du tả Thuý Kiều dám tự do yêu đương, đêm hôm “xăm xăm thân gái vườn khuya một mình” từng bị người đương thời phê phán kịch liệt là “hư hỏng, không lễ giáo”. Tư tưởng ấy đã ăn sâu bén rễ trong người Việt Nam đến mức trong thời Âu hoá những năm 1930 – 1945 văn học lãng mạn VN cũng không hề bàn đến “hôn”. Cụ Phan Khôi với bài “Tình Già” nổi tiếng cũng chỉ đề hai người tình “nhìn nhau, con mắt còn có đuôi”. Phim ảnh sau năm 1954  cho đến những năm 90 cũng chỉ để nhân vật ôm nhau, gục đầu vào vai nhau là nhiều nhất. Cho nên không ngạc nhiên là người Việt coi hôn là nhạy cảm, thậm chí là cấm kỵ. Từng có những người Phương Tây ngạc nhiên về  taboo lạ đời của văn hoá Việt khi “Đái đường (chuyện đáng ra phải rất xấu hổ) thì ngang nhiên còn hôn nhau (cử chỉ đẹp giữa nam nữ) lại phải giấu diếm“. Và với đại đa số người Việt, hôn là biểu hiện của tình yêu gắn liền với tình dục, chỉ giành cho người yêu, vợ chồng, thậm chí bố mẹ, con cái đã lớn cũng không hôn nhau mà không hề biết ở nhiều quốc gia khác, hôn chỉ là cách chào hỏi trong giao tiếp.  Chính vì vậy, rất nhiều người ra nước ngoài đã rất lúng túng trong vấn đề này.

Bản thân tôi đã từng có nhiều kinh nghiệm đáng nhớ về “được hôn” hay “bị hôn”. Ở Đông Âu, nơi tôi học Đại học, người dân không có tập quán hôn nhau. Bạn bè hoặc thầy giáo với sinh viên khi rất thân thiết có thể quàng tay qua vai nhau hoặc hôn má nhau nhưng do ngại ngùng, chúng tôi cũng ít khi thử. Sau đó tôi lại quay về Việt Nam lập gia đình nên càng e ngại tiếp xúc với người khác giới.

Lần đầu tiên tôi quay lại châu Âu năm 2000 là đến Italia, xứ sở cởi mở hơn Đông Âu nhiều. Kỷ niệm đáng nhớ nhất trong chuyến đi ấy là sau 2 ngày lang thang trên đường (tôi phải dừng ở Paris 1 ngày vì đình công) bằng đủ loại ô tô, máy bay, tàu hoả cuối cùng tôi đã đến hotel nơi tổ chức khoá học. Trong bộ dạng lôi thôi và mệt mỏi, tôi đang ngơ ngác bước vào phòng tiếp đón thì thấy một người đàn ông vừa cao vừ gầy, chừng hơn 60 tuổi bước ra dang rộng vòng tay ôm lấy tôi và cúi xuống làm cử chỉ định hôn tôi. Tôi đờ ra và mặc dù hiểu đây chỉ là cử chỉ đón tiếp thông thường, tôi chỉ muốn co giò chạy. May mà cụ chỉ cúi xuống chút một cái mà không hề chạm vào mặt tôi. Nhìn ra xung quanh tôi thấy những người khác cũng làm vậy với người mới đến nên cũng an tâm. Ở lâu một chút tôi phát hiện ra người Italia rất vui tính và hiếu khách, thích tiếp xúc thân thể hơn các nước khác. Họ có thể  khoác vai nhau, bắt tay, ôm hôn tự nhiên ngay cả với người mới gặp lần đầu. Lúc đầu tôi khá ngạc nhiên vì người châu Âu thường rất bảo vệ tự do cá nhân, không thích đứng quá gần người lạ, rất sợ có mùi cơ thể, sao dân Italia lại dễ dàng ôm hôn nhau thế? Khi hỏi bà giáo dạy tiếng Italia tôi mới hiểu, dân theo văn hoá Latin thích dùng ngôn ngữ cơ thể và nồng nhiệt trong cách thể hiện tình cảm, không chỉ dân Italia mà Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha, Nam Mỹ còn nhiệt tình hơn. Tôi đã từng chứng kiến hai người TBN và Italia reo lên, ôm hôn, lắc tay nhau, rồi nói chuyện hàng tràng, cứ tưởng là bạn cũ gặp lại hoá ra họ gặp nhau lần đầu! Nhưng thực ra trừ bắt tay, còn lại họ hiếm khi thực sự chạm vào nhau. Cử chỉ ôm hôn làm tôi khiếp sợ ấy thực ra chỉ là hai bên đứng đối diện mà không áp người vào nhau, nghiêng đầu qua nhau sao cho mặt người này ghé vào tai người kia rồi hai cái miệng cùng chút một tiếng. Nhìn bên ngoài tưởng hôn thật nhưng thực tế cả hai có thể hoàn toàn không chạm vào da trần của nhau. Tất nhiên khi đã thân thiết họ có thể ôm hôn thật nhưng chỉ là hôn má. Còn hôn môi chỉ giành cho các đôi yêu nhau và có thể thấy rất nhiều trên đường phố.

Người Nam Âu rất thoải mái, chủ nhà thường ôm hôn khách để chào đón nên phụ nữ cũng có thể chủ động ôm hôn nam giới. Vì vậy, tôi đã chứng kiến những cảnh rất buồn cười. Các cô thư ký trẻ đẹp bước ra ôm hôn các học viên nam người Trung Quốc. Sau lần đầu bỡ ngỡ, các chàng ra sức tận dụng cơ hội, vít cổ các cô xuống hôn đi hôn lại như chùi mồm vào má các cô. Sau vài lần như vậy các cô rút kinh nghiệm, chỉ dám bắt tay nam giới. Khoá tôi học lần ấy không có nam giới Việt nên không rõ các chàng sẽ phản ứng thế nào!

Nhưng việc hiểu nhầm việc ôm hôn để chào hỏi, thể hiện tình thân ái rất phổ biến trong người châu Á. Những năm 80 ở Đông Âu tôi từng nghe nhiều nam lao động VN khoe khoang bà nọ cô kia trong nhà máy mê mình vì khi tặng quà kiểu vòng ốc hay áo phông được các cô ôm hôn mà không biết đó chỉ là cử chỉ cám ơn. Thậm chí nhiều chàng sỗ sàng lấn tới bị từ chối hoặc chứng kiến những phụ nữ ấy ôm hôn người khác như vậy thì lại bỉ bai họ là “dâm”, “hư hỏng”, … Không biết tiếng, mù thông tin lại ôm một bụng thành kiến “khinh Tây” và tâm lý coi thường phụ nữ đã dẫn họ đến những hiểu lầm tai hại, ứng xử rồ dại, xấu mặt người Việt. Những người bạn từng công tác Thuỵ Điển, Australia… kể là trong sách hướng dẫn nhập cư cho người Việt phải viết rõ “Hôn không phải hành vi mời gọi tình ái” nhưng suy nghĩ đã ăn sâu bén rễ hàng ngàn năm trong ý thức người Việt, rất khó một sớm một chiều thay đổi.

Do tập quán người Việt ít dùng ngôn ngữ cơ thể, hạn chế tiếp xúc cơ thể với người khác giới nên khi mới học thường làm sai cách, dễ thành không tế nhị. Việc coi tình dục là chủ đề cấm kỵ trong phát ngôn công khai và với phụ nữ nhưng lại cho phép đàn ông “dê lang thang” đã khiến cả xã hội chịu ẩn ức tình dục. Người Việt chỉ đứng thứ 13 trên thế giới về dân số nhưng là một trong những quốc gia sử dụng từ khoá “sex” trên Google nhiều nhất trong nhiều năm. Nếu tính cả những từ tương tự bằng tiếng Việt thì thứ hạng chúng ta còn cao hơn nữa! Chính vì vậy những cử chỉ rất thông thường trên thế giới có thể trở thành thiếu tế nhị, gây khó xử, khó chịu ở VN. Đơn cử như ở các nước xứ lạnh, nam giới thường giúp phụ nữ bỏ áo khoác khi vào phòng. Người nam thường đứng phía sau phụ nữ, đợi khi cô ta cởi áo qua khỏi vai thì đỡ lấy đem treo, không hề động chạm hoặc gây khó chịu. Nhưng hễ nam giới Việt làm thì do vụng về, anh ta thường nắm lấy cổ áo khoác quá sớm, khi chưa ra khỏi vai nên trông như lột áo ra, làm phụ nữ rất e ngại. Chính vì vậy, phụ nữ Việt khi nói chuyện với nhau thường bảo chúng tôi sẵn sàng để nam giới phương Tây giúp bỏ áo hay ôm hôn trong bối cảnh phù hợp vì biết họ thông thạo và hoàn toàn vô tư nhưng e ngại làm với đàn ông Việt vì không chắc điều ấy. Có lẽ đấy cũng là lý do vì sao tấm ảnh cụ Vũ Khiêu hôn má em Kỳ Duyên lại tốn nhiều giấy mực đến vậy. Nó xa lạ với văn hoá Việt và hoàn toàn khác với chuẩn mực Phương Tây mà chúng ta dễ dàng quan sát trên phim ảnh. Một số người cho rằng chuyện này không đáng bàn nhưng tôi không nghĩ vậy. Người Việt rất ít hiểu biết về thế giới bên ngoài, lại mang tâm lý nghi kỵ phương Tây nên có những hành vi ứng xử rất kỳ cục. Chắc ai cũng từng nghe chuyện một số phụ nữ Việt khi bạn bè/đối tác ôm hôn chào đón lại hoảng hốt đẩy anh ta ra, có cô thậm chí còn tát anh ta vì cho là anh ta không đứng đắn, làm tất cả ngỡ ngàng. Nếu không có những bàn tán công khai thế này, chắc nhiều người vẫn còn mơ hồ về những hành vi giao tiếp cơ bản ấy.

Nụ hôn của Obama

Thời mở cửa, nếu muốn thực hiện slogan “Việt Nam muốn làm bạn với cả thế giới”, chúng ta cần học hỏi những phép giao tiếp ứng xử với bên ngoài, không thể chỉ khư khư giữ “đất lề quê thói”. Đặc biệt với những người làm ngoại giao hay kinh doanh, những kiến thức này càng cần thiết vì một cử chỉ sai lầm nhẹ cũng có thể làm mất một thương vụ trị giá mà nặng có thể gây sóng gió quan hệ quốc gia. Để tránh những sai lầm đáng tiếc, ta có thể học hỏi từ phim ảnh hoặc sách báo nước ngoài như “Kiss, Bow, or Shake Hands (The Bestselling Guide to Doing Business in More than 60 Countries)” – “Hôn, Cúi chào hay Bắt tay (Sách hướng dẫn kinh doanh bán chạy nhất trên 60 quốc gia) của Terri Morison của Nhà xuất bản uy tín McGraw Hill, hoặc “Ngôn ngữ cơ thể” của Allan & Barbara Pease, Nhà XB TH TP HCM… Tuy nhiên, mới học cũng chưa thể thành thạo ngay được. Công luận có thể bàn tán, góp ý nhưng không nên quy kết quá nặng nề, làm gia tăng sự e ngại thì sự kém cỏi trong thực hành của người Việt sẽ càng kéo dài.

Hãy nhớ giá trị lớn nhất của văn hoá không phải là nguyên tắc mà là sự cởi mở và bao dung. Chúc chúng ta cùng đóng góp để văn hoá Việt ngày càng văn minh và bao dung hơn!

(Bài đã đăng trên Tuần Vietnamnet http://vietnamnet.vn/vn/tuanvietnam/223558/khi-mot-nu-hon-thanh–con-sang-chan-van-hoa-.html)